Lần đầu tiên trong lịch sử một lãnh đạo Việt Nam xuất hiện trên bìa cover của tạp chí Economist nổi tiếng. Trong số báo tuần cuối tháng 5/2025 đợt này, tạp chí Economist chạy một series nhiều bài về kỷ nguyên vươn mình của VN. Mình dịch nhanh bài viết chính tiêu đề “The man with a plan for Vietnam”.
Link gốc: https://www.economist.com/weeklyedition/2025-05-24
Bài dịch:
NGƯỜI VIẾT LẠI CÂU CHUYỆN VIỆT NAM
Một người Cộng Sản thép gánh trách nhiệm giúp Việt Nam thực hiện câu chuyện hóa rồng Châu Á
Năm mươi năm trước, những người Mỹ cuối cùng đã được di tản khỏi Sài Gòn, để lại một đất nước bị chiến tranh tàn phá và nghèo đói. Ngày nay, Sài Gòn, đã được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh, là một đô thị với hơn 9 triệu người, đầy những tòa nhà chọc trời và những thương hiệu hào nhoáng. Bạn có thể nghĩ rằng đây là thời điểm để ăn mừng chiến thắng của Việt Nam: tình trạng đói nghèo nghiêm trọng đã được xóa bỏ; Việt Nam là một trong mười quốc gia xuất khẩu hàng đầu sang Hoa Kỳ; Việt Nam trở thành cứ địa sản xuất quan trọng cho các tập đoàn như Apple và Samsung. Trên thực tế, Việt Nam đang gặp rất nhiều khó khăn. Để tránh điều đó – và chứng minh rằng các nền kinh tế mới nổi vẫn có thể gia nhập nhóm những nước phát triển hay không – Việt Nam sẽ cần phải tạo ra một phép màu thứ hai. Họ phải tìm ra những cách mới để làm giàu bất chấp chiến tranh thương mại, và người đàn ông cứng rắn đang nắm quyền phải biến mình thành một nhà cải cách.
Người đàn ông đó, Tô Lâm, không hẳn là Margaret Thatcher. Ông đã vươn lên vị trí số 1 của Đảng Cộng sản Việt Nam từ ngành an ninh vào năm ngoái sau một cuộc đấu tranh quyền lực. Tuy nhiên, ông vẫn nhận ra rằng công thức của đất nước mình sắp không còn hiệu quả nữa. Công thức đó được tạo ra vào thập niên 80 trong các cải cách đổi mới mở cửa nền kinh tế cho thương mại và các công ty tư nhân. Những thay đổi này, cùng với lao động giá rẻ và sự ổn định chính trị, đã biến Việt Nam trở thành một lựa chọn thay thế cho Trung Quốc. Việt Nam đã thu hút được 230 tỷ đô la đầu tư FDI và trở thành một thế lực khổng lồ về lắp ráp điện tử. Các công ty Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và phương Tây đều đang vận hành các nhà máy tại đây. Trong thập kỷ qua, Việt Nam đã tăng trưởng với tốc độ kép hàng năm là 6%, nhanh hơn Ấn Độ và Trung Quốc.
Vấn đề cấp bách trước mắt là chiến tranh thương mại. Việt Nam xuất khẩu rất giỏi đến mức hiện là quốc gia có thặng dư thương mại lớn thứ năm với Hoa Kỳ. Mối đe dọa đánh thuế 46% của Tổng thống Donald Trump có thể được đàm phán giảm xuống: Việt Nam đã khéo léo đưa ra cho chính quyền một loạt thiện chí để làm hài lòng tổng thống và các đồng minh của ông, bao gồm một thỏa thuận cho SpaceX và việc mua máy bay Boeing. Vào ngày 21 tháng 5, Eric Trump, con trai của tổng thống, đã khởi công xây dựng một khu nghỉ dưỡng của Trump tại Việt Nam mà ông cho biết sẽ “làm mọi người kinh ngạc”.
Nhưng ngay cả khi thuế suất giảm cũng sẽ là cơn ác mộng đối với Việt Nam. Việt Nam đã dần mất đi lợi thế cạnh tranh khi chi phí nhân công đã tăng cao hơn so với Ấn Độ, Indonesia và Thái Lan. Và nếu, như cái giá của một thỏa thuận, Mỹ gây sức ép buộc Việt Nam thanh lọc vốn, công nghệ và nguyên liệu từ Trung Quốc ra khỏi nền kinh tế của mình, điều đó sẽ làm đảo lộn chiến lược cân bằng địa chính trị mà Việt Nam đã thực hiện rất tốt. Giống như nhiều quốc gia châu Á khác, Việt Nam muốn cân bằng giữa một nước Mỹ không đáng tin cậy và một Trung Quốc thích bắt nạt và, mặc dù là một nước anh em cộng sản, từ lâu đã là đối thủ và hiện đang tranh chấp biển đảo với Việt Nam. Cuộc khủng hoảng thương mại và địa chính trị đang diễn ra trong cùng thời điểm dân số già đi và trong bối cảnh tác hại môi trường ngày càng gia tăng, từ việc lớp đất mặt mỏng dần ở Đồng bằng sông Cửu Long đến không khí ngột ngạt vì than.
Ông Tô Lâm đã tạo dựng tên tuổi của mình qua vai trò then chốt trong chiến dịch bài trừng tham nhũng được gọi là “đốt lò”. Bây giờ ông phải đốt cháy mô hình kinh tế cũ của Việt Nam. Ông đã đặt ra tham vọng cao ngất ngưởng bằng cách tuyên bố một “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc” và nhắm mục tiêu tăng trưởng hai chữ số trước năm 2030. Ông cũng đã đưa ra những thông báo chấn động, bao gồm tăng gấp bốn lần ngân sách khoa học và công nghệ và đặt mục tiêu kiếm được 100 tỷ đô la một năm từ lĩnh vực bán dẫn vào năm 2050. Nhưng để tránh trì trệ, ông Tô Lâm cần phải tiến xa hơn, đối diện với các vấn đề cố hữu mà các nước đang phát triển khác cũng gặp phải khi chiến lược xuất khẩu để làm giàu trở nên khó khăn hơn.
Phép màu tăng trưởng của Việt Nam tập trung xung quanh một vài hướng của mô hình kinh tế hiện đại. Các công ty đa quốc gia lớn điều hành các nhà máy khổng lồ để xuất khẩu, sử dụng lao động địa phương. Nhưng họ chủ yếu mua nguyên liệu đầu vào ở nước ngoài và tạo ra ít tác động lan tỏa cho phần còn lại của nền kinh tế. Đây là lý do tại sao Việt Nam không thể tăng tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa trong tỷ trọng hàng hóa xuất khẩu. Một số ít tập đoàn có mối quan hệ chính trị làm mưa làm gió trong nhiều ngành nhưng đặc biệt là bất động sản và ngân hàng. Không có công ty nào có khả năng cạnh tranh toàn cầu, bao gồm cả VinFast, công ty đang thua lỗ của Việt Nam muốn bắt chước Tesla, một công ty con của tập đoàn lớn nhất, Vingroup. Trong khi đó, các doanh nghiệp nhà nước ngô nghê vẫn điều hành các ngành công nghiệp từ năng lượng đến viễn thông.
Để lan tỏa sự thịnh vượng, ông Tô Lâm cần phải đảm bảo sân chơi bình đẳng cho các công ty nhỏ hơn và những đơn vị mới gia nhập thị trường. Điều đó có nghĩa là phải xóa bỏ ma trận giấy phép và cho phép tín dụng chảy vào các công ty nhỏ bằng cách xử lý triệt để ngành ngân hàng vốn rất dễ bị tham nhũng. Nghị quyết mới ban hành trong tháng này bãi bỏ thuế đối với các công ty hộ gia đình và tăng cường bảo vệ pháp lý cho các doanh nhân. Đó là một bước đi đúng hướng, nhưng ông Tô Lâm cũng cần giải phóng các trường đại học để các ý tưởng chảy dễ dàng hơn và các sáng kiến phát triển mạnh mẽ.
Đây là nơi mọi thứ trở nên rủi ro. Người dân Việt Nam chắc chắn sẽ được hưởng lợi từ một hệ thống chính trị tự do hơn. Nhưng mặc dù điều đó cũng có thể giúp phát triển, Trung Quốc đã cho thấy rằng điều đó có thể không cần thiết – ít nhất là không phải ngay lập tức. Điều quan trọng là phải đối mặt với những nhóm lợi ích thân hữu đang chiếm hữu các nguồn tài nguyên khan hiếm. Một khởi đầu tốt sẽ là buộc các nhà tài phiệt phải cạnh tranh quốc tế hoặc mất đi sự hỗ trợ của nhà nước, như Hàn Quốc đã làm với các tập đoàn tài phiệt “chaebols” của mình. Các tập đoàn thân hữu này thường được bảo vệ bởi những đồng minh và bạn bè trong bộ máy nhà nước và Đảng Cộng sản. Đáng khích lệ là ông Tô Lâm đã bắt đầu công cuộc tinh giản bộ máy nhà nước, bao gồm cả việc sa thải 100.000 công chức. Ông cũng đang giảm một nửa số tỉnh trong một quốc gia mà các vùng miền dung dưỡng các phe phái quyền lực trong đảng. Và ông đang bãi bỏ một số bộ. Tất cả những điều này sẽ hiện đại hóa bộ máy quan liêu, nhưng đó cũng là một cách tuyệt vời để tạo ra kẻ thù.
Thế tiến thoái lưỡng nan của nhà lãnh đạo chuyên chế
Mối nguy hiểm là, giống như ông Tập Cận Bình ở Trung Quốc, ông Tô Lâm tập trung quyền lực để cải cách hệ thống nhưng đồng thời trong quá trình đó, ông lại dung dưỡng một nền văn hóa sợ hãi và phục tùng mà có thể gây phản tác dụng đến công cuộc cải cách của mình. Nếu ông Tô Lâm thất bại, Việt Nam sẽ mãi mãi bị kẹt lại trong vai trò công xưởng sản xuất giá trị thấp và đánh mất thời cơ. Nhưng nếu ông thành công, một cuộc đổi mới thứ hai sẽ đưa 100 triệu người Việt Nam vào câu lạc bộ các nước phát triển, tạo ra một con rồng Châu Á mới và giúp Việt Nam giữ vững thế độc lập trước sức ảnh hưởng từ Trung Quốc. Đây là cơ hội cuối cùng tốt nhất để Việt Nam trở nên giàu trước khi già đi. Định mệnh của Việt Nam nằm trong tay ông Tô Lâm, một nhà cải cách không ai ngờ tới nhưng lại có tầm ảnh hưởng sâu rộng của châu Á.
Nguồn: https://www.economist.com/weeklyedition/2025-05-24